«Διάλογοι με τον Θεό» Μεσαιωνικά Λατινικά Ρεπερτόρια

Μουσική Διεύθυνση: Juan Carlos Asensio Palacios

Με παγκόσμια αναγνώριση και εκτενή δισκογραφία, το πολυβραβευμένο φωνητικό σύνολο “Schola Antiqua” με έδρα τη Μαδρίτη ειδικεύεται στην έρευνα και την ερμηνεία της δυτικής μεσαιωνικής εκκλησιαστικής μονωδίας και πολυφωνίας. Στην καταληκτική συναυλία της φετινής Λατρευτικής Εβδομάδας θα παρουσιάσει Αμβροσιανά, Παλαιορωμαϊκά, Μπενεβεντινά, Βησιγοτθικά, Γρηγοριανά Μέλη και Πρώιμη Πολυφωνία.

Γρηγοριανό Μέλος: Η Ιστορία της Δυτικής Μουσικής

Το να μιλά κανείς για το Γρηγοριανό Μέλος σημαίνει να μιλά για την ίδια την ιστορία της Δυτικής μουσικής. Κληρονόμος πολλαπλών παραδόσεων, κάποιες από τις οποίες έχουν ανατολική προέλευση, ιδιαίτερα εκείνες με ιουδαϊκές ρίζες – γεγονός αναπόφευκτο λόγω της προέλευσης των πρώτων χριστιανικών κοινοτήτων – έχει μια μακρά προϊστορία που το καθιστά σχεδόν τον μοναδικό επιζώντα άλλων λειτουργικο-μουσικών πρακτικών. Την εποχή του, χρησίμευσε για την πρώτη ενοποίηση της λειτουργίας στη Δύση, αποτελώντας όχημα που χρησιμοποίησε ο Καρλομάγνος για να προσπαθήσει να ενώσει ολόκληρη την αυτοκρατορία του. Από αυτό προήλθαν μορφές και στυλ που έθεσαν τα θεμέλια για ολόκληρη την ιστορία της Δυτικής μουσικής, και ακόμα και σήμερα αναγνωρίζεται ως «το επίσημο μέλος της Ρωμαϊκής Εκκλησίας», αψηφώντας τον χρόνο και τις άλλες μουσικές που του οφείλουν την ύπαρξή τους.

Η σύγχρονη παρουσία του ως ζωντανής μουσικής – αν και όλο και πιο απειλούμενης – διασφαλίζεται όχι μόνο από το φαινόμενο των μέσων ενημέρωσης που το κατέστησε best-seller στα ευρωπαϊκά και αμερικανικά charts πριν από λίγα χρόνια, αλλά και επειδή εξακολουθεί να εκτελείται καθημερινά στο πλαίσιο για το οποίο δημιουργήθηκε.

Η Εξέλιξη της Λειτουργικής Μουσικής

Όταν, πριν από δύο χιλιάδες χρόνια, το χριστιανικό μήνυμα άφησε τους Αγίους Τόπους και άρχισε να εξαπλώνεται προς Ανατολή και Δύση, ξεκίνησε μια περιπέτεια που αποδείχθηκε συναρπαστική για την ιστορία του πολιτισμού. Μετά από αιώνες έκφρασης στα ελληνικά, τα λατινικά υιοθετήθηκαν ως η επίσημη γλώσσα στη Δύση από τον 4ο αιώνα και με το Διάταγμα των Μεδιολάνων (313), ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος άνοιξε τον δρόμο για τη δημόσια λατρεία. Οι αρχαίες ρωμαϊκές βασιλικές χρησιμοποιήθηκαν πλέον για χριστιανική λατρεία. Οι μέχρι τότε απαγορευμένοι λειτουργικοί παράγοντες έγιναν οι πραγματικοί πρωταγωνιστές και, μαζί τους, η λατρεία έφτασε σε μια πολυπλοκότητα πρωτόγνωρη για τους οπαδούς του Χριστού.

Ωστόσο, η ενοποίηση απείχε πολύ από την πραγματικότητα. Οι πρώην διοικητικές-πολιτικές έδρες της παρακμάζουσας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας έγιναν κέντρα ανάπτυξης διαφορετικών λειτουργικών παραδόσεων, οι οποίες βασίζονταν σε ιουδαϊκές και ανατολικές πρακτικές, αλλά επιδίωκαν τη δική τους ταυτότητα. Έτσι, οι προ-Γρηγοριανές λειτουργίες χωρίζονται σε περιφερειακές εκδοχές:

• Μιλάνο: Από τον 4ο αιώνα ανέπτυξε μια σημαντική λειτουργία που διατηρείται μέχρι σήμερα (γνωστή ως Αμβροσιανό μέλος, προς τιμήν του επισκόπου Αγίου Αμβροσίου (+397)).

• Ρώμη: Το αρχαίο ρωμαϊκό μέλος επιβίωσε έως τα τέλη του 13ου αιώνα.

• Βενεβέντο: Στη νότια Ιταλία αναπτύχθηκε μια λειτουργία με ισχυρές ανατολικές επιρροές, η οποία αντικαταστάθηκε τον 10ο-11ο αιώνα.

• Φραγκική Γαλατία: Είχε διάφορα γαλλικά ρεπερτόρια μέχρι την υιοθέτηση ενός νέου μέλους τον 8ο αιώνα.

• Βησιγοτθική Ισπανία: Ανέπτυξε τη λεγόμενη Ισπανο-Βησιγοτθική ή Μοζαραβική λειτουργία, η οποία καταργήθηκε επίσημα στο Συμβούλιο της Μπούργος (1081) αλλά επιβίωσε σε περιορισμένο πλαίσιο.

Η Γέννηση του Γρηγοριανού Μέλους

Πώς εμφανίστηκε το Γρηγοριανό Μέλος; Οι απαντήσεις δεν είναι πάντα σαφείς και βασίζονται στη μελέτη μουσικών εγγράφων. Το 754, ο Πάπας Στέφανος Β’ και ο Πιπίνος ο Βραχύς συναντήθηκαν στη μονή του Σαιν-Ντενί, όπου οι Φράγκοι γνώρισαν τη ρωμαϊκή λειτουργία. Στα χρόνια που ακολούθησαν, η απόπειρα των Καρολίγγειων να υιοθετήσουν το ρωμαϊκό μέλος οδήγησε σε μια σύντηξη των γαλλικών και ρωμαϊκών στοιχείων, δημιουργώντας ένα νέο ρεπερτόριο που αργότερα θα ονομαζόταν Γρηγοριανό. Οι μελωδίες και τα κείμενα προέρχονταν από τη Ρώμη, αλλά η διακόσμηση είχε γαλλικές επιρροές.

Η νέα αυτή μουσική, που αρχικά χρησιμοποιήθηκε στη Γαλατία, επιβλήθηκε σταδιακά στις υπόλοιπες περιφερειακές λειτουργίες. Για να ενισχυθεί η εξουσία του, του αποδόθηκε η σύνθεση από τον Πάπα Γρηγόριο Α’ (+604), προσδίδοντάς του κύρος και επιτρέποντας την επιβολή του έναντι των παλαιότερων πρακτικών.

Η Εξέλιξη της Μουσικής Γραφής

Αρχικά, η πολυφωνία αναπτύχθηκε ως απλή αντιγραφή της μελωδίας σε χαμηλότερο ή υψηλότερο τόνο, διαδικασία που αργότερα εξελίχθηκε σε μια από τις σημαντικότερες καινοτομίες της δυτικής μουσικής. Για τη διατήρηση των μελωδιών, το λατινικό πνεύμα δημιούργησε ένα σύστημα μουσικής γραφής που βασιζόταν στη μνήμη.

Στις αρχές του 11ου αιώνα, ο μοναχός Γουΐντο ντ’Αρέτσο ανέπτυξε ένα σύστημα που επέτρεπε την ανάγνωση της μουσικής χωρίς προηγούμενη ακρόαση. Αυτή η επανάσταση, συγκρίσιμη με την επινόηση της γραφής, αποτέλεσε τη βάση για τη μουσική σημειογραφία των επόμενων αιώνων.

Έτσι, δημιουργήθηκαν έργα που αποτελούν μνημεία της μεσαιωνικής μουσικής, όπως ο Codex Calixtinus του 12ου αιώνα, ο οποίος προετοίμασε το έδαφος για τη Σχολή της Νοτρ-Νταμ και την εξέλιξη της πολυφωνίας, η οποία εξαπλώθηκε σε ολόκληρη τη Δύση.

Σήμερα, θα έχουμε την ευκαιρία να ακούσουμε ένα δείγμα αυτών των αρχαίων ρεπερτορίων, αναγνωρίζοντας τις διαφορετικές ηχητικές αποχρώσεις και τις πολιτιστικές τους ιδιαιτερότητες.